Resultaten ideeënwedstrijd Renaat Braem 1910-2010

Dit jaar wordt de Belgische architect Renaat Braem herdacht met een hele reeks activiteiten. Het zwaartepunt van die activiteiten ligt in het najaar, maar nu werden alvast de resultaten van een open ideeënwedstrijd rond een realisatie van Braem bekendgemaakt. De wedstrijd spitste zich toe op de stookplaats en de directeurswoning die deel uitmaken van een sociale woonwijk op het Antwerpse Kiel.

Renaat Braem (1910-2001) geldt als één van de belangrijkste figuren uit de Belgische architectuur. Honderd jaar na zijn geboorte blijft hij verrassen met zijn eigenzinnig en nog steeds actueel oeuvre, dat evenwel steeds meer onder druk komt te staan. Zijn sociaal geïnspireerde architectuur van het Kiel in Antwerpen behoort internationaal tot één van de meest vooruitstrevende projecten uit het naoorlogse modernisme.

Nieuwe functie voor directeurswoning en stookplaats op het Kiel

De stadbouwmeester van Antwerpen, de sociale huisvestingsmaatschappij Woonhaven, het Vlaams Architectuurinstituut (VAi) en het Centrum voor Vlaamse Architectuurarchieven (CVAa) organiseerden in het najaar van 2009 de ideeënwedstrijd ‘Renaat Braem 1910-2010’.

De opdracht voor de ontwerpwedstrijd was een visie uitwerken voor de toekomstige omgang met de directeurswoning en stookplaats in de sociale woonwijk op het Kiel.

De huidige eigenaar, de sociale huisvestingsmaatschappij Woonhaven, wil aan deze twee gebouwen een nieuwe hedendaagse functie geven met aandacht voor de architectuur-historische waarde van de site. De ideeënwedstrijd moest niet per se pasklare oplossingen leveren, maar wel doen nadenken, mogelijkheden blootleggen en nieuwe vragen oproepen. De uitwerking van de visie kon zich op uiteenlopende schaalniveaus bevinden: het kon gaan over een beperkte ruimtelijke ingreep, over een deel of het geheel van het gebouw of de relatie van het gebouw met de omgeving. De invalshoek was vrij te kiezen: interieur, architectuur, stedenbouw, cultuurhistorie, sociale wetenschappen, beeldende kunsten,….

De opdracht verwachtte als resultaat een uitgewerkt voorstel dat respect voor de erfgoedwaarde koppelde aan hedendaagse ingrepen om zo de betekenis van de plek, van de woonwijk en van het oeuvre van Braem te versterken. Een actueel idee dat met gepast respect en een gedurfde dosis ‘nieuw’ het debat rond het architectuurpatrimonium van de jaren 1950-1960 kan voeden.

Maar liefst zevenendertig bureaus uit binnen– en buitenland stelden zich in november 2009 kandidaat met de meest diverse en creatieve voorstellen. Uit deze voorstellen weerhield de beoordelingscommissie vijf kandidaten die vervolgens hun voorstel moesten verfijnen: Robbe van Caimere & Birgit Cleppe, 1:1 Architecture, Biq stadsontwerp, ISO Architectenbureau in samenwerking met Erik Dhont landschapsarchitect en Marco Henssen & Laura Weeber.

Respect voor het erfgoed

Zo was er de op het eerste gezicht ontluisterende boodschap dat je het oorspronkelijk plan van Renaat Braem misschien enkel in zijn essenties moet bewaren om het een nieuw leven te kunnen geven. Moet het patrimonium wel enkel voor de doelgroep van de sociale huisvesting bestemd blijven? Is de directeurswoning/stookplaats wel cruciaal in het ontwerp van Braem? Maar dan was er het tegengestelde standpunt dat de erfgoedwaarde buiten kijf staat en dat mits enkele ingrepen het monument zowel goed bruikbaar als architecturaal opgewaardeerd kan worden. Een geschikt hergebruik: daarop moet je geduldig wachten tot het zich aandient. In een wijk als die van het Kiel, is bedachtzame omgang met het erfgoed vereist, maar is het dan ook weer niet nodig een stolp over de site plaatsen. Niet alles is ‘waardevol’ en waar echt noodzaak is voor hedendaags gebruik, moeten aanpassingen kunnen.

Een andere conclusie gaat over de technische voorzieningen die Braem als collectief opgevat had en bovendien architecturaal uitgespeeld had (de glazen schachten met leidingen). Lange tijd was die gemeenschapsreflex verloren ten voordele van afzonderlijke en eigen technische uitrustingen (bvb. elke flat een verwarmingsketel). Deze wedstrijd plaatst dat idee opnieuw op de agenda, in een hedendaagse ecologische vorm. Iets om mee te nemen, niet alleen voor het Kiel maar ook voor andere stadsontwikkelingsprojecten in Antwerpen.