Een gebouw moet een dak hebben, en een gevel. Dat zijn een paar van de verplichte architectonische bouwstenen. Daartoe behoren zonnepanelen niet. Maar dat betekent niet dat architecten er niets van willen weten. “Er is nog veel onbegrip over de (on)mogelijkheden van PV in gebouwen,” stelt ECN-er Henk Kaan. In een internationaal samenwerkingsverband stelde hij met collega-architecten een aantal handvatten op, zodat architecten en projectontwikkelaars verder komen dan ‘prachtig’ of ‘spuuglelijk’.
Van de in de bouw toegepaste zonnepanelen is maar een beperkt deel architectonisch geslaagd. Daarmee bedoelt Henk Kaan, werkzaam bij ECN Efficiency & Infrastructuur, en opgeleid als architect, niet dat architecten sukkels zijn. Integendeel. “Voor de meeste architecten staan de visueel-esthetische aspecten voorop. Met lijnen, vormen, kleuren en textuur proberen ze een ruimtelijk object te scheppen. Binnen het programma van eisen van de opdrachtgever liggen hier de uitdagingen voor de architect. Maar die denkt niet direct aan het toepassen van een zonnepaneel als interessant bouwmateriaal. Hier is nog veel te bereiken.”
Kaan herinnert zich nog goed het eerst grootschalige PV-project in de Nederlandse woningbouw. Dat was de wijk Nieuw-Sloten, ten zuidwesten van Amsterdam. De architect daarvan was Machiel van der Torre, die nog nooit met zonnepanelen te maken had gehad. Kaan: “Het was een eis van de opdrachtgever, en Van der Torre heeft zich ervoor opengesteld. Hij zag het als een architectonische uitdaging. Maar zo zijn ze niet allemaal.”
Rem Koolhaas, Renzo Piano
Op de vraag wat voor een doorbraak kan zorgen, denkt Henk Kaan even na. “Een beproefd recept is dat een architect van naam en faam in een spraakmakend ontwerp zonnepanelen opneemt. Als Rem Koolhaas, Renzo Piano of Norman Foster een gebouw ontwerpt waarin zonnepanelen prachtig geïntegreerd zijn, zul je zien dat andere architecten volgen. De grote held heeft de toon gezet. En ook opdrachtgevers zullen er oren naar hebben. In de hele geschiedenis van de architectuur heeft dit mechanisme gewerkt, dus dat zal hier ook gelden.”
Aan de andere kant kent Kaan ook architecten die al helemaal vol zijn van ‘duurzaamheid’, die hun ontwerpen erin onderdompelen. Die hebben last van wat iemand ooit het ‘ruitenwissereffect’ noemde, stelt hij onomwonden, waarbij de voorruit van een auto de ideale vorm krijgt om ze met de wissers te reinigen. De rest van de auto moet zich maar voegen naar deze voorruit. Vertaald naar architectuur vinden ze het detail duurzaamheid zo belangrijk dat dat hun ontwerp gaat beheersen. Kaan: “architectonisch is zo’n ontwerp dan uit balans, terwijl een goede architect een ontwerper is die evenwichtig compromissen sluit.”
Let wel: Duurzaamheid is geen vloek in de wereld van de architect. Van de energietechnologieën is het zonnepaneel het meest geschikt om te worden geïntegreerd in de gebouwde omgeving. Dat scheelt weer een apart aan te brengen draagconstructie en het scheelt in ruimte. Architecten moeten leren met PV-elementen om te gaan, zegt Kaan, maar het heeft geen zin om dat verplicht te stellen. “In Duitsland is dat wel gedaan. De overheidsgebouwen in Berlijn die na de samenvoeging van beide Duitslanden werden neergezet, moesten 10 procent van hun stroombehoefte dekken met zonnepanelen. Dus ook de historische Reichstag. Dat levert dus het bizarre beeld op dat je vanuit de glazen koepel bovenop het gebouw op een lager gelegen dak een zootje zonnepanelen ziet liggen. Vanaf de straat zie je niks, want de architect heeft ze weggemoffeld achter een borstwering.”
Zonnepanelen zijn een optie
Een team van 10 architecten, uit verschillende landen, zocht in het kader van een werkprogramma van het International Energy Agency naar architectonische criteria voor het toepassen van zonnepanelen in gebouwen. Zij kwamen tot de volgende opsomming:
- Natuurlijke integratie van zonnepanelen
- Panelen moeten architectonisch mooi ogen binnen totaal bouwconcept
- Goede totaalcompositie van kleuren en materialen
- Panelen moeten harmoniëren met lijnenspel en patroon van het ontwerp
- Ze moeten in overeenstemming zijn met de sfeer van het gebouw
- Het PV-systeem moet fraai geïntegreerd worden in overige bouwtechniek
- PV-systeem moet leiden tot innovatieve ontwerpen
Deze criteria lijken zo logisch, zo universeel toepasbaar op elk bouwmateriaal. “Klopt,” zegt Kaan. “Dat ze hier zo expliciet worden gekoppeld aan zonne-energie heeft te maken met het feit dat zonnepanelen niet onmisbaar zijn. Ramen, een dak, deuren … die moeten erin, wat je ook ontwerpt. Zonnepanelen zijn een optie waarvoor je kunt kiezen om de gewenste energieprestatie te halen. Dan bestaat het risico, dat de zonnepanelen worden toegevoegd aan het ontwerp, vaak in een laat stadium, waardoor de architectonische integratie al snel zoek kan raken. Kijk maar eens in Duitsland, waar bij veel vrijstaande woningen de zonnepanelen zonder meer op het dak zijn gelegd. Iedereen is het erover eens, dat dat er niet uit ziet.”
Zonnepaneel heeft high tech-imago
Architecten willen de ruimte tussen hemel en aarde vullen met iets moois. Daarvoor gebruiken ze materialen die zij daarvoor geschikt achten. “Zonnepanelen zijn geen materialen waar een architect meteen aan denkt als hij op zoek is naar bouwmateriaal,” vindt Kaan. “Ten eerste zijn panelen ontworpen door fysici, die werden gedreven door rendement. Esthetische eisen hebben daarbij in eerste instantie geen rol gespeeld. Daar wordt een architect dus niet direct warm van.”
Vervolgens zie je dat een fabrikant het ei van Columbus presenteert: een dakpan waarin een PV-element is verwerkt. Kaan: “Die verwacht dan dat architecten dolblij zijn met zijn integratie van een nieuwe techniek in een eeuwenoud bouwmateriaal en dat heel Nederland er spoedig mee vol ligt. Misschien is dat aardig voor de retro-architectuur van Vinex-locaties, maar er zijn denk ik weinig architecten die een materiaal dat een ‘high tech’ imago heeft van die symbolische functie willen ontdoen. Heb je een nieuw ‘bouwmateriaal’ als zonnepanelen, gebruik ze dan ook op een innovatieve wijze. Op een manier die het high tech-imago recht doet.”
Goedkoper dan natuursteen
Architecten hebben hun eigen redenen en werkwijze om een gebouw te ontwerpen zoals ze dat ontwerpen. Maar ze zullen altijd moeten voldoen aan de wens van de opdrachtgever. “Projectontwikkelaars gebruiken gebouwen als manier om geld te verdienen aan hun investering. Het object moet tamelijk neutraal zijn, zowel esthetisch als qua prijs. Dan denk je dat zonnepanelen helemaal uit beeld zijn, maar dat is niet zo. Zonnepanelen kunnen een dubbelfunctie vervullen, bijvoorbeeld als elektriciteitsopwekker en als zonwering of als gevelbekleding. Per vierkante meter gevelbekleding is een zonnepaneel goedkoper dan natuursteen. Dus ook kantoorgebouwen kunnen zonnestroom leveren.”
Meer over Duurzaam Bouwen
- Bouw & Wonen Partners:
