De verwachting is dat het aantal hittedagen tegen 2050 verdubbelt, met pieken tot ver boven de 30 graden. In steden lopen de temperaturen nog hoger op door het hitte-eilandeffect. Volgens klimatologen Niels Souverijns en Samuel Helsen is het cruciaal om niet alleen tijdelijke maatregelen te nemen, maar ook je woning klimaatrobuust te maken. In dit artikel delen specialisten inzichten over oorzaken, gezondheidseffecten en oplossingen tegen oververhitting.
Vier keer zoveel hittedagen en pieken tot 50°C tegen 2050: realistische toekomstprognoses?
"Zo'n vaart zal het allicht niet lopen", countert klimatoloog Niels Souverijns meteen. "Het ergste scenario is gelukkig niet het meest realistische. Dat gaat onder meer uit van een verdere focus op fossiele energie. Een verdubbeling van het aantal hittedagen tegen 2050 is dan weer wel realistisch. Dat kan verspreid zijn over de hele zomer of tijdens een langere periode. Het lijkt er wel op dat langere hitteperiodes frequenter zullen worden." "Het gaat trouwens verder dan temperatuurstijgingen en het aantal hittedagen op zich. Hittegolven worden ook intenser, met hogere pieken. En dat voelen we", vult klimatoloog / weerman bij Meteosupport Samuel Helsen aan."Het gaat verder dan de algemene temperatuurstijging en het aantal hittedagen. Hittegolven worden ook intenser."
(Samuel Helsen – Klimatoloog / weerman Meteosupport)
Er is al veel gezegd en geschreven over de klimaatopwarming als bron van alle ellende. Toch spreken experten liever over klimaatverstoring. Dat gaat verder dan de algemene temperatuurstijging en benadrukt de menselijke oorzaak van de veranderingen. "Klimaatverstoring geeft aan dat de veranderingen het gevolg zijn van broeikasgassen die wij in de atmosfeer brengen", zegt klimatoloog Samuel Helsen daarover. Niels Souverijns: "Bekijk het zo: als mensen draaien we aan de thermostaat van de aarde. Zo ontwrichten we veel meer dan we beseffen."
"Draaien aan de thermostaat van de aarde zet veel in gang."
(Niels Souverijns – Klimatoloog VITO)
Nóg warmer in de stad dan op het platteland
Tijdens hittegolven is het in steden gewoonlijk zelfs nog enkele graden warmer dan op het platteland, zeker 's nachts. Dit wordt het 'hitte-eilandeffect' genoemd: "Overdag absorberen gebouwen en beton de zonnestraling en slaan die energie op. 's Nachts geven ze die warmte terug af aan de omgeving", legt klimatoloog Niels Souverijns de term uit.Op het platteland is er nu eenmaal minder dichte bebouwing, minder beton en dus minder thermische massa die de zonnestraling opslaat. Tegelijk vind je er meer groen en water, die zorgen voor verdamping. Dat proces onttrekt dan weer warmte aan de omgeving en dat brengt verkoeling. De combinatie van minder opwarming en meer verdamping zorgt voor gemiddeld vier graden minder op de thermometer op het platteland.
"De combinatie van minder opwarming en meer verdamping resulteert in gemiddeld vier graden minder op de thermometer op het platteland."
(Niels Souverijns – Klimatoloog VITO)
Meer bomen in de stad? Dat is volgens Niels Souverijns zeker een slimme keuze in de strijd tegen het hitte-eilandeffect. Ze zorgen voor schaduw en door water te verdampen dragen ze bij aan leefbare temperaturen in de stad. Bovendien is het een kostenefficiënte ingreep. "Alleen wordt vaak te weinig nagedacht over de types bomen, waar ze geplant worden, het onderhoud ervan, … In de praktijk sneuvelt ongeveer 30 % van de aangeplante bomen daarom binnen de 5 jaar. Zonde van de inspanningen en de middelen", vindt Niels Souverijns.
Van concentratieverlies en moeilijk slapen tot hittesterfte
Elk jaar sterven in Europa meer dan 175.000 mensen aan de gevolgen van extreme hitte. Onderzoek van VITO en UHasselt toont aan dat de warme zomers in België tussen 2000 en 2019 jaarlijks 461 overlijdens veroorzaakten onder de kwetsbare bevolkingsgroepen (ouderen, baby's en mensen met chronische ademhalingsproblemen of hart- en vaatziekten). En die aantallen blijven stijgen. Al maakt onderzoeker Niels Souverijns (VITO) daar een belangrijke kanttekening bij: "Op dit moment sterven nog steeds meer mensen aan koude dan aan warmte, maar we verwachten dat dat binnen 40 tot 50 jaar wel verandert." "In het meest ongunstige klimaatscenario van het KNMI (Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut) ligt het kantelpunt van meer hitte- dan koudegerelateerde sterfte inderdaad rond het jaar 2080", bevestigt thermofysioloog aan de VU Amsterdam, Hein Daanen."Rond 2080 zal er voor het eerst sprake zijn van meer hitte- dan koudegerelateerde sterfte."
(Hein Daanen – Thermofysioloog VU Amsterdam)
De impact van hittestress beperkt zich echter niet tot overlijdens. Ook een veel grotere groep van minder kwetsbaren ondervindt – weliswaar minder drastische – ongemakken door de warmte. "Als je helemaal gezond bent en goed geacclimatiseerd bent, ga je meer zweten en dat zorgt ervoor dat je lichaam automatisch afkoelt. Tot op een bepaald punt, natuurlijk … en dan zakt je aandachtsniveau, presteer je minder, slaap je slechter en kan je hoofdpijn en darmklachten ervaren", zegt de Nederlandse thermofysioloog Hein Daanen daarover. "Acute hittestress is één ding", vult klimatoloog Samuel Helsen aan. "Nog lastiger zijn hete periodes die langer aanhouden. Als het, zeker in steden, 's nachts warm blijft, staat ons lichaam onder constante hittestress. Tijdens zogenaamde 'tropennachten', waarbij het kwik niet onder de 20°C duikt, kan ons lichaam ook 's nachts niet herstellen. Dan krijgen we het pas echt lastig."
Checklist om een hittegolf gezond door te komen volgens thermofysioloog Hein Daanen (VU Amsterdam)
- Drink koele drankjes om makkelijker te zweten. Als je net niet zweet, kan ook warme thee helpen.
- Pas je kledij aan: kies een luchtige outfit.
- Zoek de koelste plekjes in huis op. Ga ook in de stad op zoek naar koelere plekken.
- Doe geen grote inspanningen.
- Gebruik een ventilator enkel als het niet al te warm is en je voldoende zweet.
- Eet licht, zodat je lichaam geen extra warmte produceert omwille van een zwaar verteringsproces.
Te warm in huis? Daar zitten (vooral) de ramen voor iets tussen
Eenvoudige redmiddeltjes als deze maken de hitte natuurlijk wel draaglijker voor jezelf, maar structurele ingrepen om de aangekondigde langere warme periodes en hogere temperatuurpieken het hoofd te kunnen bieden, zijn het natuurlijk niet. En dus bestaat de kunst er in de eerste plaats in om de temperatuur binnenshuis vooral niet te hoog te laten oplopen. Voorkomen is altijd beter dan genezen … vooral dan door te vermijden dat de zonnestralen rechtstreeks op het glas schijnen en het interieur laten opwarmen."Door betere isolatie, luchtdichtheid en grotere glaspartijen zien we steeds vaker oververhitting in het voor- en najaar en zelfs op zonnige winterdagen."
Shady Attia – Prof.Dr. Ir. Arch. in sustainable architecture & building Technology ULiège
Met de zon als grote oorzaak voor hoog oplopende temperaturen in huis, is het niet onlogisch dat klimaatverandering het oververhittingsseizoen verlengt. Hilde Breesch: "Vroeger hielden drie (zomer)maanden een oververhittingsrisico in, nu moeten we al rekening houden met oververhitting in de lente en de herfst. Het is dus een probleem van langere periodes doorheen het hele jaar." Dat bevestigt ook prof. ir. arch. Shady Attia, hoofd van het Laboratory of Sustainable Building Design aan de Universiteit van Luik. "Door betere isolatie, luchtdichtheid en grotere glaspartijen zien we steeds vaker oververhitting in het voor- en najaar en zelfs op zonnige winterdagen. Zeker in goed geïsoleerde gebouwen blijft warmte die binnen geraakt langer hangen."
De ladder van koeling: beter voorkomen dan genezen bij bouwen of verbouwen
Spoiler alert: gordijnen zijn helaas slechts een lapmiddel tegen oververhitting. Ze blokkeren de zonnestralen pas als de warmte al binnen zit. Zonwerend glas of folies aan de buitenkant van de ramen vervormen dan weer het daglichtspectrum. Je denkt dat je in het licht zit, maar je ogen missen een deel van het spectrum. Dat kan onder meer vermoeidheid veroorzaken.Bouw- of verbouwplannen? Hou dan de 'ladder van koeling' in het achterhoofd om te voorkomen dat het in je nieuwe of gerenoveerde woning vanaf de eerste zomer ondraaglijk warm wordt. Het Nederlandse OSKA (Overleg Standaarden Klimaatadaptatie) stelde met die 'ladder van koeling' een lijst met complementaire ingrepen op die in de juiste chronologisch volgorde garant staan voor een duurzame, structurele aanpak om oververhitting voor te zijn.
De 'ladder van koeling':
- Ontwerp bewust een gunstig microklimaat rond jouw woning door groen, waterdoorlatende oppervlakken en (stromend) water te voorzien. Die zorgen voor natuurlijke koeling, zowel door verdamping als door beschaduwing.
- Voorkom dat warmte de woning binnendringt. Hou rekening met de oriëntatie, de grootte en plaats van gevelopeningen (ramen), en zonwering (via luifels, een strategisch geplaatste boom of screens).
- Verdrijf warmte op een passieve manier uit de woning, met (nacht)ventilatie via dwarsventilatie of een schouweffect.
- Zet pas als laatste optie actieve koelinstallaties in (zonder schadelijke koelmiddelen).
"Het doel is eigenlijk stap vier van de ladder overbodig te maken door een slim gebouwontwerp", zegt Joost Declercq (burgerlijk ingenieur-architect / directeur onderzoek bij archipelago architects en verbonden aan KULeuven). "In onze contreien kan je perfect een gebouw ontwerpen dat geen mechanische koeling nodig heeft. Daar moeten we als architecten dan ook massaal op inzetten."
"Slim gebouwontwerp neemt tot 80 procent van de koelvraag weg, zodat je zelfs kantoren zonder koelinstallatie kan realiseren."
(Joost Declercq – burgerlijk ingenieur-architect / directeur onderzoek bij archipelago architects en verbonden aan KULeuven)
Laura De Wilde, adviseur van de studiedienst bij NAV, beaamt en vult aan: "De basis van een klimaatadaptief gebouw ligt bij het ontwerpen van een performante gebouwschil. Passieve methodieken zoals natuurlijke ventilatie, zonwering en thermische massa worden idealiter van bij het ontwerp meegenomen."
Joost Declercq: "Het is eigenlijk heel logisch: begin met een gebouw juist te oriënteren en verdeel de ramen slim over de gevels, volgens hun zoninstraling. In tegenstelling tot wat je misschien denkt, brengt een zuidelijk georiënteerde gevel niet het grootste oververhittingsrisico met zich mee. Oost-west-gerichte gebouwen warmen het snelst op."
"De zonnelast is in de zomer groter op een oost-westgevel dan op een zuidgevel."
Joost Declercq – burgerlijk ingenieur-architect / directeur onderzoek bij archipelago architects en verbonden aan KULeuven
Joost Declercq: "Vervolgens zorg je waar nodig voor voldoende schaduw, met overstekken of screens. Die voorkomen dat de zonnestralen rechtstreeks op het glas schijnen en het interieur laten opwarmen. Een voordeel van al deze preventieve maatregelen: in de winter blijf je toch nog steeds maximaal voordeel doen met de gratis warmte van de laagstaande zon."
Ook thermische massa speelt een belangrijke rol. Die moet voldoende aanwezig zijn om de warmte te bufferen. "Zie een gebouw als een spons die warmte opslorpt", verduidelijkt Joost Declercq. "Een spons moet je uiteraard ook op tijd en stond weer kunnen uitwringen. Door 's nachts de ramen en deuren open te zetten, creëer je een schouweffect, dat je gebouw doet afkoelen. Met uitzondering van periodes waarin de temperatuur buiten ook 's nachts hoger blijft dan binnen, weliswaar, maar dat komt niet zo vaak voor. En wees gerust: een gebouw met passieve maatregelen tegen oververhitting als deze moet niet per se meer kosten, het moet gewoon goed ontworpen zijn." Hilde Breesch (prof. dr. ir. bouwfysica en Duurzaam bouwen aan KU Leuven) treedt bij: "Een goeie reflex is inderdaad om alles potdicht te houden overdag tijdens een hittegolf. Van zodra het buiten terug koeler is dan binnen, zet je zowel beneden als boven een raam of deur de hele nacht open. Beperk ook het gebruik van elektrische toestellen. Die produceren warmte die binnen blijft hangen."
Maar wat als het ondanks die preventieve maatregelen toch te warm wordt binnen?
Wie een geothermische warmtepomp voorziet, kan die ook inzetten als passieve koeling. Dan blijft de woning enkele graden koeler door koud water door de vloerverwarming te pompen. Actieve koeling via een aircotoestel is het laatste redmiddel. Net omdat die nog extra bijdraagt aan de klimaatverstoring door het hoge energieverbruik en door de restwarmte die in de buitenlucht terechtkomt. "En dan zijn er nog de koelmiddelen. Die hebben een enorm 'global warming potential'. Zelfs als je het toestel niet gebruikt, is het een potentiële klimaatbom. Gelukkig wordt daar hard aan gewerkt en probeert ook Europa te reguleren, maar de meeste toestellen die nu op de markt komen hebben nog steeds een zeer grote impact", waarschuwt Joost Declercq."Zelfs als je airco niet draait, is het een potentiële klimaatbom, door de koelmiddelen."
Joost Declercq – burgerlijk ingenieur-architect / directeur onderzoek bij archipelago architects en verbonden aan KULeuven
Bovendien is té intensief koelen vaak energieverspillend, niet aangenaam of zelfs ronduit ongezond. Thermofysioloog Hein Daanen bevestigt: "Te grote temperatuurverschillen tussen binnen en buiten leiden tot bloeddrukschommelingen en dat is vooral nefast voor mensen met een zwak hart- en vaatstelsel. Wat wel heel goed werkt is de airco bijvoorbeeld op 26 graden zetten en een ventilator die koudere lucht laten rond pompen."
Gratis koelen met hernieuwbare energie?
Niels Souverijns (VITO) vestigt dan weer de aandacht op de stijgende energievraag: "Neem nu bijvoorbeeld India. Daar heeft vandaag 8 tot 10 procent van de mensen airco, aangedreven door energie uit steenkoolcentrales. Door de stijgende welvaart boomt de aircomarkt daar enorm. Tegen 2050 zal naar schatting de helft van ruim een miljard bewoners een aircotoestel hebben. Dat zal een gigantische nieuwe energievraag met zich meebrengen. Als we daar geen hernieuwbare energie voor hebben, genereren we gigantisch veel extra CO2-uitstoot. Met alle gevolgen van dien."Maar wat als je je eigen energie opwekt via de zonnepanelen op je dak? Dan kost de actieve koeling met een airco je toch helemaal niets? Zo zwart-wit is het niet volgens de experts. "Het klimaatprobleem stopt niet aan de gevels van ons huis of aan de perceelsgrens", stelt Joost Declercq het duidelijk. "Europa kampt nog steeds met een tekort aan groene energie. Tijdens de zomer draaien de energiecentrales soms al op een lager niveau omwille van een tekort aan koelingswater. De groene energie die we gelukkig al massaal opwekken, moet dus dienen voor ons dagelijks verbruik en om energietekorten te voorkomen. 'Gratis koeling' met een airco bestaat simpelweg niet." Zelf opgewekte zonne-energie betekent niet dat aircogebruik geen impact heeft. Het netwerk blijft afhankelijk van gedeelde hernieuwbare energie - en die is schaars in piekperiodes.
