Haarlem staat op bezemstelen

Bijna iedereen denkt nog steeds dat er niets gebeurt met houten heipalen, zo lang ze maar onder water blijven staan. Maar niets is minder waar. Al jaren worden huisbezitters getroffen door verzakkingen omdat de palen aangetast zijn. Met name in Haarlem doen zich daardoor op grotere schaal verzakkingen voor. Bacpoles is al twee jaar geleden een onderzoek gestart naar de oorzaak hiervan en heeft inmiddels het proces van de aantasting behoorlijk in kaart gebracht.

Bacpoles is een onderzoeksproject dat door de Europese Commissie is geïnitieerd en dat wordt uitgevoerd door een aantal internationale universiteiten, bureaus uit Nederland, Italië en Zweden en Nederlandse instituten op het gebied van (onderwater-)archeologie, houtdatering, geo- en funderingsonderzoek, houtbiologie en houttechnologie. Houten heipalen kunnen worden aangetast door schimmels.

Palen kunnen echter ook worden aangetast door bacteriën, en die hebben maar heel weinig zuurstof nodig om hun beschadigende werk te kunnen doen. Zelfs als het hout geheel onder water staat gaat dit proces gewoon door. "Dat was op zich wel al een flink aantal jaren bekend, maar tot nu toe konden we de bacterie die de schade aanricht niet isoleren en dus niet identificeren," leggen dr. René Klaassen van de Stichting Hout Research (SHR) en ing. Peter Nelemans van het ingenieursbureau Fugro, uit.

De onderzoekers ontdekten dat de betreffende bacterie zich stevig hecht aan het hout, terwijl andere bacteriën dat niet doen. "Door simpelweg het hout te spoelen, konden we - eenvoudig gezegd - de bacterie isoleren. Tegelijkertijd hebben we onderzoek gedaan naar de snelheid waarmee water door verschillende soorten hout van boven naar beneden stromen. In Nederland zijn voornamelijk vuren en grenen palen toegepast. Gebleken is dat grenen palen meer water doorlaten dan die van vurenhout. Dat betekent dat er met het water dat door de palen stroomt ook meer voeding voor de bacterie door de eerste soort stroomt en dat verklaart ook waarom grenen palen vaker en sterker zijn aangetast dan vuren," stellen Nelemans en Klaassen.

Het onderzoek wordt niet alleen in Nederland uitgevoerd, maar in vijf Europese landen. Uiteindelijk bleek dat het hout onder Haarlemse huizen het sterkst waren aangetast. "We hebben van zo'n paal al het aangetaste en dus zachte materiaal geschraapt. Wat overbleef was de hele dunne kern van de paal. Haarlem blijkt dus op bezemstelen te zijn gebouwd," zegt Nelemans.

Dat de aantasting van palen op de ene plaats zoveel meer schade aanricht dan op de andere plaats heeft twee oorzaken. " Ten eerste wordt op verschillende plaatsen verschillende diktes toegepast. In Zaanstad bijvoorbeeld, heb je te maken met relatief korte palen die toegepast moeten worden, terwijl de huizen die er op werden gebouwd ook nog eens licht zijn. Daar zie je dus palen met een doorsnee van zes à zeven centimeter. In Amsterdam moesten palen worden toegepast met een doorsnee van wel 24 centimeter. Als daarvan drie tot vier centimeter is aangetast hou je nog genoeg omvang over om de boel stevig te laten staan," verklaren Klaasen en Nelemans het verschil in de ernst van de aantasting.

Verder is er op verschillende plaatsen ook sprake is van een verschil tussen de waterspanning in de bovenste en ondergelegen lagen, waardoor water door het hout kan gaan stromen. "In Rotterdam bleek er nagenoeg geen sprake te zijn van inzijging, en dus van aanvoer van nutriënten voor de bacterie, " leggen de onderzoekers uit. De komende tien maanden die het project nog te gaan heeft hopen de deelnemers van Bacpoles de houtaantastende bacteriën precies in kaart te brengen, maar ook phagen te kunnen gaan ontwikkelen om de bacterie mee af te remmen. Phagen zijn virussen, die één bepaalde bacterie als gastheer gebruiken, waardoor deze uiteindelijk het loodje legt. Maar voor dat we zó ver zijn...