De planning en bouw van culturele infrastructuur onderging de laatste decennia een duidelijke evolutie. De culturele centra van de jaren zeventig, louter gericht op cultuurverspreiding, maken plaats voor hedendaagse en dienstbare gebouwen. De cultuurcentra van nu zijn niet langer klakkeloze hernemingen van de grote ‘cultuurpaleizen’ in de grootstad. Het zijn ‘publieke huizen’ die uiteenlopende functies combineren en worden ontworpen op maat van de specifieke behoeften van de lokale gemeenschap. Daaraan ontlenen ze ook de benaming ‘gemeenschapscentra’. Het publiek dat gebruik maakt van deze centra is erg divers. Het team van de Vlaams Bouwmeester wordt in toenemende mate gevraagd om de bouw en planning van de gemeenschapscentra te begeleiden. De Open Oproep, een selectieprocedure die gebaseerd is op het principe van een architectuurwedstrijd, blijkt daarbij een zeer handig instrument.
De centra vormen een bouwsteen van het lokale verenigingsleven en moeten daarom toegankelijk, laagdrempelig en gebruiksvriendelijk zijn. Anderzijds is ook de symbolische functie ervan beduidend. De gemeenschapshuizen geven vorm aan de identiteit van een gemeenschap en zijn een bron van lokale trots. Soms is prestige een heuse drijfveer. Dilbeek en Heist-op-den-Berg gingen bijvoorbeeld voor een landmark, het gemeenschapscentrum als uithangbord. Voor het Team Vlaams Bouwmeester is dit een belangrijke vaststelling. “Het bewijst dat er ankerpunten ontstaan in Vlaanderen en dat identiteit vaste vorm krijgt”, zegt Marcel Smets.
Aangezien gemeenschapscentra inspelen op lokale behoeften en identiteit, is er geen generisch succesrecept. Gemeenten willen nieuwe publieke ruimte creëren en het publieke tot uiting brengen in de architectuur. De lokale besturen ontwikkelen steeds nadrukkelijker hun eigen visie en ambities. Het feit dat ze het Team Vlaams Bouwmeester inschakelen − hoewel ze daartoe niet verplicht zijn − is daarvan een duidelijk teken. Via de Open Oproep scherpt het team de ambitie van de opdrachtgevers verder aan, door hun vragen te preciseren tot een heldere briefing.
In het ‘Dossier Gemeenschapscentra’ worden onder andere de centra in Heist-op-den-Berg en Heuvelland toegelicht, elk met hun eigen aanpak die de lokale identiteit weerspiegelt.
Gemeenschapscentrum Loker
Loker is een kleine deelgemeente van het West-Vlaamse Heuvelland, zonder noemenswaardige culturele of architecturale bagage. Het rurale karakter overheerst het landschap, met landbouwbedrijven die her en der verspreid staan in het heuvellandschap. Heuvelland engageert zich om in elk van zijn acht fusiegemeenten een gemeenschapscentrum te bouwen, weliswaar van bescheiden omvang en perfect op maat van de lokale verenigingen. Toen Loker aan de beurt was, deed het gemeentebestuur een beroep op de Open Oproep. Het Nederlandse Marc Koehler Architects kwam als winnaar uit de bus. Het winnende ontwerp is een uitstekend voorbeeld van hoe duurzaam hergebruik aanleiding geeft tot een kostenefficiënt, hedendaags ontwerp. “Ons landschap is onze regionale identiteit,” zegt schepen van cultuur, toerisme en ruimtelijke ordening Geert Vandewynckel. “Dit landschap moet gekoesterd en gerespecteerd worden. Daarom drongen we in de briefing voor de Open Oproep aan op authenticiteit en op samenhang met de sobere heropbouwarchitectuur die eigen is aan onze streek, zonder daarom in te boeten aan vooruitstrevendheid”. Marc Koehler Architects ontwierp een centrum met een brede, gevouwen overkapping en gevels van glas. Een deel van het bestaande schoolgebouw op het perceel werd behouden. Met een zaal voor 200 mensen, keuken en sanitair, aparte vergaderlokalen, bergruimte voor 15 verenigingen en een repetitielokaal voor muziekgroepen, ondersteunt het gebouw het lokale verenigingsleven maximaal. De verschillende ruimtes kunnen worden afgesloten en apart gebruikt of bijgevoegd worden bij het collectief van de zaal. Door verschillende toegangen en circuits te voorzien, kunnen twee tot drie verenigingen tegelijk terecht in het gemeenschapscentrum.
Cultuurcentrum Zwaneberg, Heist-op-den-Berg
De gemeente Heist-op-den-Berg hanteerde bij de planning van Cultuurcentrum Zwaneberg een visie die diametraal stond tegenover die van Heuvelland. De gemeente ging voor een écht regionaal ‘cultuurcentrum’ voor 700 bezoekers, naast het huidige twintig jaar oude cultuurcentrum en de vijftien jaar oude bibliotheek. Het centrum is er niet ten dienste van het verenigingsleven, maar moet het hebben van zijn uitstekende akoestiek en uitgebreide theatertechnieken. “We willen artiesten, orkesten en gezelschappen met naam verwelkomen en hen de optimale speelomstandigheden bieden,” aldus burgemeester Luc Vleugels. “Daarvoor investeren we zwaar in de akoestische en theatertechnische uitrusting. Onze ambities reiken ver, dus de architectuur van het gebouw kon niet achterblijven”. Ontwerpbureau Planners won de Open Oproep. Het bureau ontwierp twee onregelmatige dozen. De eerste doos herbergt een expositieruimte, repetitielokalen en een cafetaria. De theater- en concertzaal in het tweede volume biedt plaats aan 700 cultuurliefhebbers. Het plein rond het nieuwe cultuurcentrum werd heraangelegd met een nieuw reliëf. Een foyer in glas verbindt het oude cultuurcentrum met de nieuwe cafetaria en expositieruimte. Op die manier neemt de toegankelijkheid en laagdrempeligheid van het gebouw toe. “Het gebouw moet een landmark worden, een opvallend gebouw dat het uitzicht van onze gemeente bepaalt en waarnaar mensen verwijzen om aan onze gemeente te refereren”, verwoordt Luc Vleugels de ambitie van de gemeente.
Het ‘Dossier Gemeenschapscentra’ wordt verspreid aan Vlaamse opdrachtgevers en ontwerpers uit de databank van Vlaams Bouwmeester. Het dossier kan bovendien worden aangevraagd via mail naar bouwmeester@vlaanderen.be met vermelding ‘Aanvraag Dossier Gemeenschapscentra’.
